De mens centraal

Aan het begin van de zomer van 2021 brengt het ministerie van Veiligheid en Justitie een persbericht naar buiten dat de jeugdcriminaliteit de afgelopen vijf jaar sterk is gedaald. De Telegraaf kopt diezelfde dag dat de jeugd steeds meer ernstige delicten pleegt. Beide berichten kloppen. De Criminaliteit onder de 23 jaar is afgenomen, maar er zijn meer minderjarigen betrokken bij wapenincidenten en ook worden er meer minderjarigen veroordeeld voor ernstig geweld, zo toont de Monitor Jeugdcriminaliteit van het WODC aan.

Ruim een maand later wordt een aanslag gepleegd op Peter R. de Vries. De verdachte is een 21-jarige man die in zijn jeugd meerdere keren in aanraking is gekomen met politie en justitie. Hij werd eerder veroordeeld onder andere voor woninginbraken en het plegen van geweld. De verdachte wordt in verband gebracht met mensen rondom Taghi. Experts geven aan dat naast hard optreden tegen kopstukken, het cruciaal is om de aanwas van jonge criminelen te stoppen. Zij worden met kleine stappen welhaast onomkeerbaar de criminaliteit ingezogen. “We lopen achter de feiten aan, waardoor steeds meer jongeren die nog niet bekend waren, pas in beeld komen na het plegen van een zwaar strafbaar feit”, aldus de politiechef van Maastricht.

Het ministerie van Justitie en Veiligheid komt met een beleidsnotitie ‘Voorkomen is beter dan Genezen’ om snel en effectiever op jeugdcriminaliteit te reageren. “De problemen verschillen per persoon. We moeten plannen op maat gaan maken en kijken wat bij wie het beste werkt. One-size-fits-all werkt niet”, zegt Miral Scheffer, woordvoerster van Ministerie van Justitie en Veiligheid. Veel mensen vinden dat dat ook geldt voor volwassen daders.

In 2022 komt het OM naar buiten met het rapport ‘Maatwerk loont’, een evaluatie van het programma Straf met Zorg. Het rapport laat zien dat met een passende straf én een gerichte aanpak van achterliggende problematiek recidive teruggebracht kan worden. Ook de evaluatie van ‘Koers en Kansen’ toont aan dat een meer persoonsgerichte aanpak bij de uitvoering van sancties bijdraagt aan resocialisatie en een vermindering van recidive. Het succesvolle concept waarbij gedetineerden al in de gevangenis in contact worden gebracht met ondernemers wordt op grotere schaal doorgevoerd.

Het programma ‘Koers en Kansen’ krijgt vanaf 2023 een permanenter vervolg in de vorm van het nieuwe Instituut voor Onderzoek en Innovatie in de Sanctie Uitvoering (IOISU), waar wetenschappers, beleidsmedewerkers en professionals (uit het zorg- en veiligheidsdomein) samenwerken. Het Instituut wordt verbonden met het ‘Trainingscentrum voor Effectieve Professionals’, waarbij actie-leren aan de hand van casuïstiek een belangrijke methodiek is. Zo worden jeugdagenten en jeugdofficieren van Justitie getraind om de LVB-problematiek te herkennen, waar tenminste 40% van de minderjarige verdachten mee te maken heeft.

In 2024 treedt het nieuwe kabinet Omtzigt aan. Een van de eerste stappen van de minister voor Welzijn en Jeugd is officiële excuses aanbieden voor de decentralisatie van de jeugdzorg, dat volgens hem als een mislukt experiment moet worden gezien. De minister van Justitie en Veiligheid zet de ingezette lijn van een persoonsgerichte aanpak van jeugdcriminaliteit voort met het programma ‘De Jeugd is de Toekomst’. Een jaar later, in 2025, wordt de ‘Agenda voor de Jeugdstrafketen’ gepubliceerd met daarin een volledig overzicht van de veranderingen die door nieuwe regelgeving op de organisaties afkomen en met de prioriteiten voor de gehele keten om de uitdagingen gezamenlijk te adresseren.

“We moeten af van de lappendeken aan initiatieven en de situatie dat we pleister op pleister plakken”, aldus de minister. De ketenpartners formuleren gezamenlijk doelstellingen voor de implementatie van de Agenda en ontvangen hiervoor ketenfinanciering. Ook gemeenten worden betrokken bij deze Agenda. Omdat gewenste resultaten leidend worden bij de financiering, komt er een einde aan de prikkel om te kiezen voor strafrechtelijke ‘producten’, zoals een opgelegde taakstraf of jeugddetentie ten koste van herstelrecht of verwijzing naar de jeugdzorg. Terwijl het ziekteverzuim in de gehele keten blijft stijgen en relatief hoog is, neemt deze onder jeugdofficieren en jeugdrechters af.

Een gezamenlijk digitaal platform, opgericht in 2027, stimuleert de onderlinge informatie-uitwisseling tussen de politie, het OM, de Rechtspraak en de Raad voor de Kinderbescherming. Tegenstanders zijn van mening dat de rechtsbescherming van verdachten hiermee in het geding komt. Een nieuwe privacywet is niet voldoende om deze bezwaren te doen verstommen.

Naast deze inspanningen ontstaat ook nieuwe belangstelling voor data. In 2028 worden levensloop scenario's ontworpen waarbij algoritmes in kaart brengen op welke momenten en in welke situaties kwetsbare personen bepaalde gewelddadige handelingen zouden kunnen gaan verrichten. Eerst is dit instrument uitsluitend voor jongeren maar vrij snel komt er ook een versie voor volwassenen.
Een zorgplan door relevante hulpverleners wordt op basis van deze data opgesteld en preventief geactiveerd. Vanuit de rechts- en gedragswetenschappen worden stevige bezwaren geuit tegen dergelijke risicotaxaties. Juristen betogen dat het juridisch ongeoorloofd is om preventief in te grijpen. Psychologen waarschuwen dat de voorspellende waarde van de gehanteerde instrumenten onvoldoende is. ‘Het is een illusie dat met dit instrumentarium geweld kan worden voorspeld en voorkómen, alsdus een vooraanstaande hoogleraar pscychiatrie van de Universiteit van Leiden.

De (financieel) integrale aanpak begint na een aantal jaren z’n vruchten af te werpen en de resultaten zoals gepubliceerd in 2030 zijn indrukwekkend. Er wordt veel vaker verwezen naar zorg- en hulpverlening, het aantal opgelegde gevangenisstraffen neemt af en de recidive verminderd gestaag. Het succes leidt tot meer openheid en interesse om veranderingen door te voeren, ook als het gaat om volwassen overtreders. Reeds bestaande initiatieven gericht op het vergroten van de effectiviteit van sancties voor volwassenen krijgen mede hierdoor een boost. Zo wordt het Ruwaard-model, met als uitgangspunt een integrale aanpak ondersteund door integrale financiering, na enkele proeftuinen in het land en positieve evaluaties landelijk uitgerold.

Dankzij het zichtbare succes van de integrale aanpak van jeugdcriminaliteit groeit het maatschappelijk draagvlak voor een strafrechtelijk beleid gericht op preventie en nazorg. Er is een ketenbrede persoonsgerichte aanpak en er is aandacht voor herstel. De participatie van slachtoffer en van verdachte/dader zijn erg belangrijk geworden.

Vanaf 2032 geldt een nieuw gevangenisregime dat geïnspireerd is op het Noorse detentiesysteem en veel meer gericht is op resocialisatie. Detentie wordt kleinschalig georganiseerd, met een maximum van 20 mensen in een gebouw. Scholing, therapie en sport zijn de drie centrale activiteiten die worden ondernomen met de bewakers, en alle gedetineerde worden getraind in gesprekstechnieken en krijgen sollicitatietrainingen. Het levert gemor op onder bepaalde delen van de bevolking die vinden dat het hier gaat om pamperen van criminelen. ‘Crimineel gedrag wordt beloond met kansen die mensen die kiezen voor het rechte pad ook wel zouden willen krijgen. De laatste groep zou hulp moeten krijgen, niet de criminelen’, aldus de partijvoorzitter van een rechtse politieke partij.

In 2034 bespreekt de politie bij elke aangifte van zaken met het slachtoffer wat hij of zij met de aangifte wil bereiken en geeft voorlichting over de mogelijkheden van mediation en herstelrecht. Bij de beoordeling van strafzaken wegen de wensen van het slachtoffer mee in de beslissing om de zaak al dan niet strafrechtelijk af te doen. De politieke beslissingen worden in toenemende mate genomen op basis van wetenschappelijk onderzoek over de effectiviteit van sancties en straffen. De klassieke strafrechtspleging richt zich op een stevige aanpak van zware criminaliteit en ondermijning.

In 2035 is de nadruk in de aanpak van het strafrecht is verschoven van het delict naar de persoon. Er is sprake van integrale samenwerking tussen professionals van het straf-, zorg- en sociale domein. De recidive is sterk afgenomen door het maatwerk en herstel heeft een stevige positie verworven als alternatief voor en binnen de strafrechtprocedure.