De straf centraal

In 2021 is er brede overeenstemming in Nederland dat er sprake is van een crisis van het strafrechtsysteem. Op te veel delicten volgt geen reactie, strafzaken duren eindeloos en eindigen te vaak in sepot. Bovendien vinden veel mensen dat als er straf volgt, die niet in verhouding staat tot het leed van slachtoffers en de schade die is aangericht. De roep om harder straffen is luid, want, zo redeneert de meerderheid van de samenleving, dit zal afschrikken en de criminaliteit verminderen. Digitale vernuftige systemen helpen daarbij.

Zo wordt in juni 2021, direct na de moord op Peter R. de Vries, via beveiligingscamera’s het kenteken van de vluchtauto gevonden. Het Real Time Intelligence Center (RTIC) van de politie Amsterdam kan met behulp van het Automatic Number Plate Recognition (ANPR)-systeem dat boven veel Nederlandse snelwegen hangt de verdachten volgen op de A4. Binnen een uur zijn de verdachten klemgereden en opgepakt. Ook bleken mannen filmpjes te hebben gemaakt van de moord. “Als je maximale aandacht wil, dan zorg je dat er meteen shockerende video’s het internet overgaan. Het vermoeden bestaat dat de mannen gewoon klaarstonden”, meldt een bron in het AD. Het is een trend die in 2022 en 2023 sterk doorzet: steeds vaker worden beelden van criminele feiten gedeeld op sociale media. Dit verhoogt de angstgevoelens in de samenleving en doet het geloof groeien dat overtreders streng moeten worden gestraft.

Na een hevig kamer debat in 2024, voert de minister van Justitie en Veiligheid gezichtsherkenning in op vele openbare plekken in Nederland. Het kabinet komt ook tegemoet aan de 850 miljoen euro extra investeringen in de strafrechtketen, die de politie, het OM en de Rechtspraak zeggen nodig te hebben. Er wordt zelfs 250 miljoen euro extra bijgelegd voor een stevige inbreng vanuit de privésector om verdere digitalisering van de strafrechtspleging mogelijk te maken. Binnen twee jaar, in 2026, zijn de ambitieuze doelstellingen hiervoor gehaald. “De maatschappelijke opgave vraagt om meters maken binnen het strafrecht” kopt het AD. Niet alleen bij zware criminaliteit maar bij alle strafbare feiten van enige ernst.

In 2027 twittert de CEO van Philips dat het roer om moet: “Het strafrechtsysteem is dweilen met de kraan open”. Een bedrijf waarvan tweederde van de producten wordt afgekeurd kan niet overleven.” Veel politici zijn het met haar eens dat het onacceptabel is dat 65% van de gedetineerden binnen enkele jaren weer een nieuw delict begaat. En onder het mom “wie niet horen wil, moet maar voelen” pleiten zij voor lange gevangenisstraffen. Critici brengen in dat 80% van de strafzaken draait om veel voorkomende criminaliteit waarbij een strafproces lang niet altijd wenselijk is en er juist gezocht dient te worden naar alternatieven voor detentie. Maar voorstanders van strenger straffen stellen dat het strafrecht er niet is om tot een hippie ‘love and peace’ samenleving te komen. Straffen zijn bedoeld om helder af te bakenen “tot hier en niet verder”.

Vanaf 2028 is de pakkans voor mensen die in de fout gaan enorm hoog als gevolg van de inzet van digitale surveillance technieken. Het ministerie van Justitie en Veiligheid ontwikkelt met succes een koppel-infrastructuur die de afzonderlijke systemen van de politie, het OM en ZM ongemoeid laat, maar ze wel met elkaar verbindt indien nodig. Alle delicten in Nederland worden hier ingevoerd en ongelimiteerde inzage is mogelijk door politie en OM, inclusief in een veelheid aan persoonlijke informatie van elke verdachte in dit systeem. De advocatuur heeft slechts beperkte toegang tot dit systeem. Niet per se tot onvrede van de beleidsmakers die vooral meters willen maken. In het Jaarverslag van de Rechtspraak stelt de voorzitter van de Raad voor de Rechtspraak dat privacy en de rechtswaarborgen van verdachten in het geding komen: “Nederland begeeft zich hiermee op glad ijs”.

In 2029 wordt recht gesproken door de eerste Nederlandse robotrechter. Het gaat om zaken waarin er sprake is van diefstal en inbraak die vastgesteld zijn met behulp van camerabeelden. Uit China geïmporteerde blockchain technologie maakt beslissingen mogelijk zonder menselijke inmenging. Alleen bij hoger beroep kijkt er nog een rechter van vlees en bloed naar deze zaken. Alle politieke partijen dragen uit dat efficiënte normhandhaving cruciaal is voor een veilige samenleving. Op zitting verdwijnt de tijdrovende uitwisseling over persoonlijke omstandigheden tussen rechters en verdachten en ook alternatieve straffen verdwijnen.

Mensen die uit de gevangenis komen krijgen een armbandje - ze kunnen ook kiezen voor een chip - om te volgen waar ze zich begeven in Nederland. In 2030 heeft de overheid tot op zekere hoogte nog het geweldsmonopolie in het strafrecht, maar de partijen die de staat ondersteunen met AI en ICT krijgen een zeer zware stem in de toepassing ervan. Tegenstanders zijn bang dat er wordt gespeeld met de rechtsstaat: houden de private bedrijven zich wel aan de rechtsstatelijke spelregels? Er is geen overkoepelend orgaan dat belast is met het toezicht op de opmars van digitale toepassingen in het strafrecht. Er ontstaat af en toe een publieke discussie over wie precies de AI-systemen aanstuurt, maar over het algemeen overheerst tevredenheid over de strakke aanpak bij welk crimineel gedrag dan ook.

Risicotaxatie instrumenten worden ontwikkeld om crimineel gedrag te voorspellen en in 2031 wordt standaard op basisscholen tijdens de Citotoets ook een dergelijke taxatie afgenomen. Rechters waarschuwen dat het strafrecht zich op deze manier verplaatst van daadwerkelijk gepleegd delict naar potentiële toekomstige criminaliteit. Maar data zijn het nieuwe DNA. Een ministerieel rapport laat zien dat statistisch bewezen is dat datagedreven besluiten tot minder criminaliteit en dus meer veiligheid leiden. Het debat over het belang van privacy versus opsporing verstomt: openheid van data staat in dienst van opsporing en dat is volledig maatschappelijk geaccepteerd. Risicobeoordelingen worden meegenomen bij sollicitaties. Tegenstanders argumenteren dat dergelijke instrumenten een etnische bias bevatten en zo ongelijkheden versterken. Maar het lijken schermutselingen in de achterhoede.

Er zijn rellen op de rechtenfaculteit in Amsterdam als in 2032 de sociale advocatuur wordt afgeschaft. Om de efficiëntie van strafrechtelijke procedures te vergroten is ook in meer algemene zin de positie van de advocatuur stevig ingekaderd en gesnoeid in de rechtswaarborgen van verdachten. Kritiek hierop vanuit Europa is effectief gepareerd door samen met enkele andere lidstaten de Reclaiming Justice Group op te zetten. Deze groep vindt dat elk land zijn eigen gang moet kunnen gaan en zelfstandig kan beslissen over de mate van rechtsbescherming van verdachten. Rechters protesteren tegen de inperking van de rechten van verdachten, maar hun kritiek verstomt met nieuwe wetgeving en de boodschap van het parlement dat rechters er zijn om te zorgen dat wetten worden nageleefd, niet om zelf invulling te geven aan die wetten.

In 2033 laat data-analyse zien dat mensen met een LVB of migratieachtergrond nog steeds disproportioneel zijn vertegenwoordigd onder verdachten en daders, respectievelijk met 50% en 70%. Het uitzetten van immigranten als een effectieve manier om criminele elementen uit de samenleving te verwijderen krijgt steeds meer politieke steun in Nederland. Gepantserde politieauto’s patrouilleren vaker de straten.

Cybercriminaliteit neemt sterk toe en dit stimuleert de inzet van private bedrijven want de politie en justitie blijven juist bij cybercrime achter de feiten aanlopen. Slachtoffers zijn meestal bedrijven die geen aangifte doen maar direct naar gespecialiseerde private partijen gaan. Dit type bedrijven is zo succesvol dat ze in 2033 geleidelijk aan ook meer klassieke politietaken op gemeenteniveau overnemen. Het ministerie van Justitie en Veiligheid ontwikkelt een certificeringssysteem zodat duidelijk is welke private bedrijven voldoen aan de criteria van het ministerie en daarmee de facto in staat worden gesteld om overheidstaken over te nemen.

In 2035 voelt het veiliger op straat. De politie en het OM benutten volop het potentieel dat digitale controle en surveillance hen biedt. Om maatschappelijke problemen lijken weinigen zich te bekommeren en gevangenissen worden geleid met harde hand. Angst en controle overheersen en zodra je een strafblad hebt ben je afgeschreven in de maatschappij. De onderwereld is veel minder zichtbaar en wordt harder, terwijl overlastdelicten, diefstal en inbraak bijna niet meer voorkomen.